ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK

İnsanın yapabileceği bazı şeyleri yapamayacağına inanması, bir işi yapmaya teşebbüs ederken cesaretinin kırılması, insanları başarısızlığa götürür. Kendine güvenini yitirdiği için de gelecekte de o işi başaramaz.

İşte bunun en güzel örnekleri olarak canlılar üzerinde yapılmış bazı deneyler :

Araştırmacılar bir köpekbalığını oda büyüklüğündeki bir cam bölmeye koymuşlar. Cam bölmenin diğer tarafında da balıklar var. Köpekbalığı ne tarafa gitse cam bölmeye çarpmış. Bir süre sonra cam bölmeye çarpmamayı öğrenmiş. Çünkü ne kadar uğraştıysa da diğer taraftaki balıklara ulaşamamış. Köpekbalığı 21. günden sonra cam bölmelere hiç çarpmamayı öğrenmiş. Bunun üzerine cam bölmeyi çıkarmışlar. Köpekbalığı hiç ilgilenmemiş. Kendisinin sadece o bölme alanına kadar yüzebileceğini öğrenmiş.

Artık diğer balıkları yiyemeyeceğini anlamış ve balıklara dokunamamış. Çünkü köpekbalığı çaresizliği öğrenmiş.

Öğrenilmiş çaresizlikle ilgili psikologlar bir pire deneyi yaparlar. Pirenin ne kadar zıpladığını ölçerler ve 50 cm zıpladığını görürler. Pireyi yüksekliği 30 cm olan cam kavanoza koyarlar. Kavanozun ağzını kapatırlar. Kavanozun altından ısıtırlar. Pire ısındıkça zıplar ve zıpladıkça kapağa çarpar. Bir süre sonra pire kapağa çarpmamak için 29 cm sıçrar, düşer. Ama kapağa çarpmaz. Pire bunu alışkanlık haline getirdikten sonra kavanozun kapağını açarlar. Pirenin hala 29 cm sıçradığını gözlemlerler. Halbuki daha önce 50 cm sıçrardı. Pire bu deneyle 29 cm’ den fazla sıçrayamayacağını öğrenir.

Filler daha yavruyken, kalın bir zincirle bacağından bir direğe bağlanır. Önceleri hayvan kaçmaya çalışır ama ne kadar uğraşırsa uğraşsın ne zinciri koparabilir ne de direği yerinden oynatabilir. Fil yavrusu ayağında zincirle büyür ve kaçamayacağını kabullenir. Özgürlük kavramını yitirir. İşte bu noktada ayağındaki zincir çözülür ve yerine konulan ince bir halatla birkaç santimetre boyunda tahtadan bir çubuğa bağlanır. Fil, bu koşullarda kolaylıkla kaçabilecek olmasına rağmen olduğu yerde kalır. Çünkü hâlâ var olduğunu sandığı zincirini asla kıramayacağına inanır. Fil büyüyünce ipten kurtarılır. Ama artık o alanın dışına çıkamayacağını öğrenmiştir.

İŞTE ÖĞRENİLMİŞ YADA ÖĞRETİLMİŞ ÇARESİZLİK BUDUR.

İnsanlarda bunu en çok çocuklarına yaparlar maalesef. Sen bunu beceremezsin, Sen kim bu işi yapmak kim, hayatta başaramazsın, Beceriksiz, Akılsız vb her gün kullanılan kelime ve davranışlarla çocuklarda öğrenilmiş çaresizliği yaşarlar. Çocuklar bu davranışların etkisiyle cesaretleri kırılır ve başaramayacaklarına inanırlar. Onları çaresizliğe, tembelliğe yöneltir ve böylece en büyük kötülüğü yapmış oluruz.

Dr. İlhami Pektaş.