GIDA SEKTÖRÜNDE YABANCILARIN PAYI- Dr. İlhami Pektaş
Türkiye ekonomisi hızla yabancılaşıyor. Sadece 2017 yılında 15.1 milyar lira değerindeki 47’den fazla Türk şirketi değişik ülkelerden gelen yabancı şirketlerin malı oldu. Bunlardan 36’sı başta Hollanda olmak üzere, Avrupa ülkeleri ile Japonya… Bu alımlarla yabancı şirketlerin ele geçirdiği 47 şirketteki yabancı hisse ağırlığı yüzde 68’e ulaştı. Verilere göre, yabancı şirketlerin satın aldığı Türk şirketleri arasında en değerlileri ise “Hollanda” merkezli şirketlere satıldı.
2018 yılı içinde 14 adet şeker fabrikası da satışa çıkarıldı bakalım hangi şirketler satın alacak.
Tarım ürünleri dış ticaret dengesi 1980-89 döneminde yıllık ortalama 1.6 milyar UDS fazla verirken, 1990-99 döneminde bu rakam 600 milyon USD düşmüş, IMF-Dünya Bankası patentli politikaların izlendiği 2000 sonrası dönemde ise 200 milyon USD açık vermiştir. Son 25 yılda tarım ve gıda ürünleri ithalatı yaklaşık 7 kat artmış, Cumhuriyet tarihinde ilk kez 1995 yılında ithalat rakamları ihracatı geçmiş ve bu tarihten sonra gıdada ithalat dönemi başlamıştır. Tarımsal dış ticaret açığı 2008 yılında Cumhuriyet tarihinin en yüksek değerine ulaşmıştır.
Çokuluslu şirketlerin Türkiye’de gıda piyasasına girişi 1950’li yıllara dayansa da etkinlik alanları sadece birkaç sektörle sınırlı kalmıştır. Buna Unilever’in bitkisel yağ üretimine, Coca-Cola’nın alkolsüz içecek üretim ve dağıtımına başlaması örnek verilebilir. Ancak ülkemizde 1980’lerden başlayarak tarım ve gıda sektörlerinde uluslararası sermayenin rolü önemli ölçüde artış eğilimine girmiştir.
1980-2000 yılları arasında yabancı sermayeli kuruluş sayısı tarımda 32’den 65’e, gıda işlemede 38’den 139’a, hazır yemek sektöründe 8’den 198’e yükselmiştir. Önde gelen yerli sermaye grupları, çokuluslu şirketlerle ortaklıklara giderek et, süt ve sütlü ürünler üretimi, gıda paketlemesi, sebze-meyve işlemesi ve dondurulmuş ürünler, çay üretimi, tam ve yarı hazır gıda üretimi, gıda pazarlaması ve perakendeciliği gibi alanlarda etkinlik göstermeye başladı. Çokuluslu gıda şirketlerinin büyük ölçekli ve yüksek teknolojili tesislere yatırımlarının artmasıyla birlikte Türkiye’deki gıda üretim yapısı uluslararası tarım/gıda sanayin bir parçası olma yönünde dönüşüme uğradı.
2002-2006 yılları arasında imalat sanayine yapılan 1.5 milyar dolarlık yabancı yatırımın yüzde 25’i gıda sektörüne yapılmış ve 2006 başında Türkiye’de gıda ve içecek sektöründe faaliyet gösteren yabancı sermayeli şirket sayısı 258’i bulmuştur. Son 25 yılda ise gerek satın alma ve gerekse ortaklık yoluyla gerçekleşen şirket birleşmesi sayısı 2 bine yaklaşmıştır.
Türkiye’nin üç tarafı denizle çevrili olmasına rağmen her yıl yaklaşık 172 milyon dolarlık deniz ürününü dışarıdan ithal ediyoruz. Ülkemize en çok balık satan Norveç birinci sırada, İkinci sırada Fas ve üçüncü sırada ise İspanya geliyor.
Ülke olarak meyve ve sebzeyi çok sevdiğimizden yılda 134,5 milyon dolarlık ithalat yapıyoruz. Türkiye meyve sebzelerin yaklaşık yüzde 50’sini Tayland, Macaristan ve diğer ülkelerden alıyor.
Süt ve süt ürünü ithalatımızda İrlandalılar ve Yeni Zelandalılar başı çekiyor. Yeni Zelanda, süt ürünü olarak en fazla yağ, İrlanda peynir satıyor. Bu alanda 1964’te kurulan yerli firmamız Yörsan, 2014’ten beri Dubaili Abraaj Group’un kanatları altında girdi. BİM’in pazarladığı meşhur Dost süt ve süt ürünleri ve Ülker markasıyla üretilen süt, ayran, yoğurt, peynir markaları 85 ülkede pazarı elinde tutan Fransız gıda devi Groupe Lactalis tarafından 2015’te satın alındı.
Hazır kahvede egemenlik Neskafe’de. Piyasanın üçte ikisini denetliyor. Margarin sanayinin yüzde 90’ına yakını Unilever’in elinde, neredeyse tamamını kontrol ediyor.
Ülker Grubuna ait Çamlıca gazozu, Cola Turka, Sırma su firmaları, Japon DyDo Drinco Grubu’na satıldı.
Türkiye’de yaklaşık 4,5-5 milyar liralık pet şişeli su pazarı var. Bu pazarın yüzde 60’ı dört yabancı marka Nestle, Coca Cola, Pepsi ve Danone’ye ait. Hayat su Danone’nin, Damla su Coca Cola’nın, Erikli Nestlenin, Aqua ise Pepsi’nin oldu. Pet su pazarında yüzde 50’yi oluşturan markaların başında ise Amerikan ve Yahudi markalarından Coca Cola, Pepsi ve Nestle geliyor.
Yakın tarihe kadar Nuhun Ankara Makarnası ve Filiz makarnada artık yabancıların oldu. Filiz makarna 5 Mart 2003 tarihinde İtalyan Barilla G.e.R Fratelli S.p.A. tarafından satın aldı. 1974’te kurulan Nuhun Ankara makarnası Japon gıda devi Nisshin Foods ve Marubeni Corporation ile 2014 yılında ortak oldu.
UNMAŞ A.Ş., 1990 yılında un ve buğday sektörünün lider kuruluşu Doruk Grubu tarafından kuruldu. Tost, hamburger, sandviç ekmeği başta olmak üzere unlu mamüllerin bir numaralı ismi UNO’nun yarısı Ülker’de diğer yarısı da bu alanın dünyadaki lideri İspanyol Vedanta Equity’firmasında.
Sucuk ve pastırma üreticisi Namet, 2014’te Bahreynli Investcorp ile ortak oldu, 1968 yılında kurulan tavukçu Banvit’i de 2017’de Brezilyalı BRF ile Katarlı Qatar Investment Authority satın aldı. Japonya’nın en büyük gıda şirketlerinden Nippon Ham Foods, Türkiye’nin önde gelen beyaz et firmalarından İzmirli Ege-Tav Ege Tarım Hayvancılık Yatırım şirketinin ana hissedarı oldu. Japon dev, Ege Tav’ın yüzde 60’ını devraldı. Türkiye’de beyaz et üretiminde ve yem sanayinde faaliyet gösteren CP Standart firması da yabancı sermayeli, Tayland merkezli bir grubun oldu. Bundan sonra Türk halkının yiyeceği tavukların yüzde 50’ye yakını, Taylandlıların, Brezilyalıların ve Katarlıların sahip olduğu çiftliklerde üretilip, kesilecek ve iç piyasada satılacak.
Patates cipsinin yüzde 90’ı iki Amerikan markası, Frito-Lay ve Pringles’ın elinde. Ciroları da yılda 134.4 milyon dolar. Diğer atıştırmalık ürünlerin bir numaralı tedarikçisi ise Avrupalılar. Bu ithalatın yüzde 32’si Almanya’dan, yüzde 12’si Hollanda’dan, yüzde 10.5’i de İtalya’dan geliyor. Ülkemizde 4 milyar liralık atıştırmalık, patates cipsi, mısır cipsi pazarı var. Bu pazarın tamamına yakını yabancıların!
Ceviz ve badem de yurt dışından geliyor. Sadece 2015’te ABD’den 300 milyon dolarlık ceviz ve badem ithal edildi. Şili ve Ukrayna kuru fındık satışında Türkiye’de bir numara. Marka olmuş yerli şirket Sabancılar’ın Peyman’ı da Çin menşeili Bridgepoint’a satıldı.
Dünyanın en büyük dört çikolata üreticisinden biri olan İtalyan Ferrero, 2014 yılında dünyanın en büyük fındık ihracatçısı ve 12 yıldır Türkiye’nin ihracat şampiyonu olan Oltan Gıda’yı satın aldı. Ferrero Nisan 2017’de Oltan Gıda’nın ismini “Ferrero Fındık” olarak değiştirdi. 2015 yılında toplam 2,8 milyar dolarlık fındık ihracatının yüzde 46’sı üç ulus ötesi şirket tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu şirketlerden Oltan/Ferrero’nun ihracatı 827 milyon USD, Progıda’nın ihracatı 352 milyon USD ve Stelliferi’nin ihracatı da 125 milyon USD olarak gerçekleşmiştir.
Kola, Fanta bir yana Türkiye’de şu anda en büyük sektör enerji içecekleri. Yılda 50 milyon adete yakın tüketim var. Bunun yüzde 60’ını Red Bull, kalanını da Burn karşılıyor. Ülkemizde gazlı içecek pazarı 3,5 milyar lira büyüklüğünde. Kolalı içeceklerin tamamını yabancılar üretiyor.
Diğer içeceklerden şalgam, turşu suyu veya salataların vazgeçilmez sosları, limon ve nar ekşileri ile bir Türkiye klasiği olan Kemal Kükrer 2013’te Japon Ajinomoto’nun oldu.
Rakı, şarap gibi alkollü içeceklerin pazar büyüklüğü 7,5-8 milyar lira civarında. Bu pazara da yabancılar hâkim. Hafif alkollü içeceklerde pazar payları da giderek büyüyor.
Bilindiği gibi Japon Ajinomoto şalgamdan daha önce hazır çorba, bulyon, yemek harçları, puding, krem şanti, çikolatalı sos gibi ürünlerle ünlü Bizim Mutfak markasını satın almıştı.
Ülkemizde 1,5 milyar liralık pizza pazarı var. Bu pazarın da yüzde 80’i yabancıların elinde!
Çiğnediğimiz çiklet pazarı 450 milyon lira büyüklüğünde ve bu pazarın yüzde 90’ı yabancıların kontrolünde.
ABD’li gıda şirketi, Anadolu Grubu’na ait gıda şirketi Ana Gıda’yı satın alınca 1878’ de kurulan Komili, 1953 yılında kurulan Kırlangıç ve 1914’de kurulan Sezai Ömer Madra markalarıyla üretilip satılan zeytinyağlarımızda artık Amerikalıların oldu. Bu 3 firma, Türkiye zeytinyağı pazarının yüzde 30’una sahiptir .
Basit gibi görünen, ama her sofrada yer alan ürünlerden Bizim marka paket çorba, bulyon, harçlar, mayonez, ketçap, makarna, kabartma tozu, vanilya, nişasta, pudraşekeri, pirinç unu; Japonya merkezli Ajinomoto tarafından paketlenip bize satılıyor.
Çok sevdiğimiz şekerlemeler için kullanılan kalsiyum karbonat, sitrik asit, aroma ve renklendirici gibi katkı maddelerinin yüzde 85’i de dışarıdan alınıyor.
Böylesine verimli topraklarda, gıdada “dışa” bağımlı hale geldik. Yabancı ülkelerdeki şirketlere… Veya ülkemizdeki yabancı şirketlere… Yiyip içtiklerimize alın terimizle kazandığımız milyarlarca dolar döviz ödüyoruz.
İnek bizim, çayır bizim ineği biz sağıyoruz süt bizim ama sütünü şişeleyip yabancılar bize satıyor. Sütten yoğurt yapma, ayran yapma işini de artık onlara bıraktık.
Maalesef artık inek de kalmadığı için eti de dışardan almaya başladık.
Soframız, yabancı şirketlerin kontrolünde artık. Yabancılar etimizi, sütümüzü, suyumuzu, unumuzu, yağımızı, tavuğumuzu, yumurtamızı, çayımızı, meyve ve sebzelerimizi neyimiz varsa bize satmaya başladılar.
Artık onların ürettiklerini yiyip içiyoruz. Peki o zaman köylümüz, çiftçimiz, üreticimiz ne iş yapacak. Kendi ülkemizde yabancıların hizmetçisi mi olacağız.
Peki yabancılar bizim gıdalarımıza üretim sırasında bir şeyler karıştırma imkanı bulursa bir nesli yok edebilirler ki – düşünmek bile istemiyorum- onları kontrol edebilecek yada bunun farkında olabilecekmiyiz?
Bir toplumu savaşmadan ele geçirmenin tek yolu memleketin stratejik kurumlarının yabancılara satılarak onların insafına teslim edilmesidir. Gıda sektörü de bunların başında gelir.
Tablo 1. Gıda Sektöründe Yabancılaşma Süreci
| Tarih | Şirket adı | Ortak olan / satın alan şirket ve payı, % | |
| 1994 | Filiz Gıda (Doğuş Grubu) | Barilla Gıda | 55 |
| 1995 | Unicom (Komili) | Unilever | 100 |
| 1996 | Sabancı Grubu | Carrefour | 60* |
| 1997 | Sabancı Grubu | Danone | 50* |
| 1998 | Doğadan Gıda | MKT Holding | 50 |
| 1998 | İmbat Meşrubat | The Coca-Cola Company | 40 |
| 1998 | Tikveşli | DanoneSa (Sabancı/Danone) | 100 |
| 1999 | Birtat | DanoneSa (Sabancı/Danone) | 100 |
| 2000 | Besan Besin Sanayii (Bestfoods) | Unilever | 100 |
| 2000 | Çapamarka Gıda Sanayii (Bestfoods) | Unilever | 100 |
| 2000 | Bozkurt Helva (Bestfoods) | Unilever | 100 |
| 2001 | Dosan Konserve | Unilever | 100 |
| 2001 | Penguen Gıda | Deutsche Investitions (KFW) | 12,7 |
| 2001 | Pamir Gıda | Haribo | 76 |
| 2001 | Türk Tuborg (Yaşar Holding) | Carlsberg Breweries | 47,8 |
| 2002 | Mis Süt (Tekfen) | Nestlé | 100 |
| 2002 | Kent Gıda (Tahincioğlu) | Cadbury | 51 |
| 2002 | Fruko AŞ | Pepsi Bootling Group (PBG) | 100 |
| 2002 | Kar Gıda | Kraft Foods | 100 |
| 2003 | Filiz Gıda (Doğuş Grubu) | Barilla Gıda | 45 |
| 2003 | Mudurnu Tavukçuluk | Global AŞ | 51 |
| 2003 | Unicom (Unilever/ Yudum ve Sırma) | Seef (Soros Investment Capital) | 100 |
| 2003 | DanoneSa (Sabancı/Danone) | Danone | 100 |
| 2003 | Nestlé Türkiye süt işletmeleri | Danone | 100 |
| 2005 | Gima (Fiba Holding) | CarrefourSa (Sabancı/Carrefour) | 60,2 |
| 2005 | Endi (Fiba Holding) | CarrefourSa (Sabancı/Carrefour) | 100 |
| 2005 | Tansaş (Doğuş) | Migros (Koç Grubu) | 70,8 |
| 2006 | Penguen Gıda | ADM Capital | 13 |
| 2006 | Kent Gıda (Tahincioğlu) | Cadbury | 30 |
| 2006 | Mey İçki (Nurol-Limak-Özaltın-Tütsab) | Texas Pacific Group | 99 |
| 2006 | Erikli Su | Nestlé Waters S.A. | 60 |
| 2007 | Intergum Grubu | Greencastle (Cadbury) | 100 |
| 2007 | Doğadan Gıda | The Coca-Cola Company | 100 |
| 2007 | Yudum Gıda (Seef Holdings) | Swan (NBK Capital) | 100 |
| 2007 | Yudum Gıda (Swan/NBK Capital) | Afia Int (Savola Group) | 100 |
| 2008 | Türk Tuborg (Carlsberg Breweries) | Israel Beer Breweries (CBC Group) | 95,7 |
| 2008 | Migros Türk (Koç Grubu) | Moonlight Capital | 50,8 |
| 2008 | Bizim Toplu Tüketim (Yıldız Holding) | Golden Horn Investments B.V. | 20 |
| 2009 | Ana Gıda (Anadolu Grubu) | Seef Foods (Bedminster Capital) | 44,8 |
* Ortak girişimdeki payı
Tablo 2. Gıdada önemli yabancı şirket ve markalar
| Üretim konusu | Şirketler, markalar ve tahmini pazar payları. %* | |
| Süt ve süt ürünleri | Danone-Tikveşli | 10 |
| Makarna | Barilla / Filiz | 30 |
| Dondurma | Unilever (Algida) | 70 |
| Bebek maması | Numil/Danone (Milupa, Bebelac) | 90 |
| Cips | Frito-Lay (Ruffles, Doritos), Kraft (Cipso, Patos), P&G (Pringles) | 90 |
| Hazır çorba | Unilever (Knorr), Nestlé (Maggi) | 70 |
| Kâse margarin | Unilever (Sana, Becel) | 50 |
| Ayçiçeği yağı | Savola Group (Yudum) | 15 |
| Çikolata | Nestlé, Kraft (Milka), Unilever (Algida) | 30 |
| Şekerleme | Cadbury (Kent), Haribo | 70 |
| Nişasta bazlı şeker | Cargill, Amylum, Cargill/Ülker (Pendik Nişasta) | 80 |
| Sakız | Cadbury (Falım, First), Perfetti Van Melle (Vivident) | 90 |
| Çay | Unilever (Lipton) | 15 |
| Hazır kahve | Nestlé (Nescafé), Kraft (Jacobs) | 80 |
| Ambalajlı su | Erikli /Nestlé, Danone (Hayat), Damla (Coca-Cola) | 25 |
| Meyve suyu | Coca-Cola (Cappy) | 25 |
| Kolalı içecek | Coca-Cola, Pepsi | 75 |
| Rakı | Texas Pacific Group/Mey | 70 |
| Organize perakende | Migros, CarrefourSa, Metro Group, Tesco-Kipa | 60 |