Batık Maliyet Etkisi: Concorde Başarısızlığı
Concorde Sendromu ya da diğer adıyla “batık maliyetler yanılgısı”,emek verdiğimiz ve üzerine zaman ya da para harcadığımız bir işe bize fayda sunmasa da yaptığımız yatırımlar sebebi ile devam etmemize denir.
Birşeye çok zaman/emek/ para harcadıkça yanlış olduğunu bildiğin halde devam etmek ve daha çok yanlış kararlar almak.
Concorde’un sivil havacılık tarihinde ses hızını aşan ilk ticari jet uçuşu 21 Ocak 1976’da gerçekleşti . O gün, yaklaşık 12 yıl süren uzun bir deney süreci sona erdi ve süpersonik ticari seyahat dönemi başladı. Yirmi dört yıl sonra, 25 Temmuz 2000’de, bir Air France Concorde, Paris Charles de Gaulle Havalimanı’ndan kalkışından sadece birkaç dakika sonra bir otele çarptı ve 100 yolcu, dokuz mürettebat üyesi ve dört otel misafiri öldü. Üç yıl sonra, o zamanlar Concorde projesini finanse eden ve filolarına dahil eden şirketler -Air France ve British Airways- programı resmen kapattı.
Lansman’ından kısa bir süre sonra, proje önemli ekonomik kısıtlamalar gösterdi. Yanlış pazarlama seçimleri, fahiş üretim, bakım, yönetim, yakıt maliyetleri ve yüksek uçuş fiyatı nedeniyle çok düşük bir talep oranı arasında, projenin finansal bir başarısızlık olacağı en başından belliydi. Buna rağmen, İngiliz ve Fransız hükümetleri Paris’teki trajik kazaya kadar projeye büyük yatırımlar yapmaya devam etti.
Concorde’un Ar-Ge bölümünün yöneticisi olduğunuzu ve iki olası senaryoyla karşı karşıya kaldığınızı düşünün. İlk senaryoda, projeye halihazırda dokuz yüz milyon avro yatırım yaptınız ve tamamlamak için yüz milyon avro daha yatırım yapıp yapmamaya karar vermeniz gerekiyor. Diğer senaryoda, projeye henüz hiçbir yatırım yapmadınız ve yüz milyon avro ayırıp ayırmamaya karar vermeniz gerekiyor.
Ne yapardınız?
Muhtemelen ilk durumda evet, ikinci durumda hayır demeye meyilli olacaksınız.
Ancak, iki durumun da tamamen eşdeğer olduğunu yani her iki durumda da projenin o kadar karlı olmadığını düşündüğünüzde, bunun oldukça mantıksız olacağını göreceksiniz.
Peki bu tercihin sebebi ne?
Çünkü geri kazanılamayan maliyetleri hesaba katmış olursunuz ki bunlar kasıtlı olarak söylenmeyen para israfından başka bir şey değildir.
Ekonomi alanında bir dereceniz varsa veya bu alanda çalışmalar yaptıysanız, ” fırsat maliyeti” olarak bilinen şeyle olan bağlantıyı fark edeceksiniz . Aslında, batık maliyetleri haklı çıkaran seçimler yaptığınızda, fırsat maliyetinin kendisini küçümsüyor, hatta görmezden geliyorsunuz. Birisi batık maliyetleri hesaba katarken yanıldığında, Batık Maliyet Etkisi
olarak bilinen bilişsel bir çarpıtmayla karşı karşıya kalır, aksi takdirde bu terim Concorde yanılgısı olarak bilinir .
Yukarıda anlatılan Concorde vakasından, bazı havacılık meraklıları için kesinlikle çok çağrışımlı olan “Concorde yanılgısı” adlandırması doğmuştur.
Fransız ve İngiliz hükümetleri, muhtemelen projeye zaten çok fazla para ve prestij yatırmış oldukları için, Concorde’ya bahse girmeye devam ettiler ve ünlü uçağa daha fazla para yatırdılar, hatta bunun finansal olarak sürdürülebilir olmayacağı açıkça belliyken bile. Sonuç, bir dizi talihsiz koşuldan kaynaklansa bile, tamamen zarar ve insan hayatları açısından da bir riskli bir yatırım oldu. “Batık maliyet yanılgısı” veya “Concorde yanılgısı”, iki hükümetin davranışını uygun şekilde özetliyor.
Bu etkiyi tanımlamak istersek, bunun, şu anda kötü giden bir projeye çok fazla emek, zaman ve/veya para harcadığımızda, telafisi mümkün olmayan bir kayıpla karşı karşıya kaldığımızda, projeyi terk edip kayıplarımızı sınırlamak yerine, kayıplarımızı artıracağı halde yatırım yapmaya devam etme eğiliminde olduğumuz paradoksal davranışla ilgili bir önyargı olduğunu söyleyebiliriz.
Tarihte böyle bir etkinin örnekleri çoktur. Günlük hayatımıza kesinlikle daha yakın olan birkaçını ele alalım.
Concorde/geri alınamaz maliyet yanılgısı ayrıca insanları mutsuz ilişkilere devam etmeye yönlendirir. Birisi, partnerinden memnun olmamasına ve hayal kırıklığına uğramasına rağmen, sadece onu terk etmenin hayatının en güzel yıllarını çöpe atmak anlamına geleceği için onunla ayrılmayı reddederse, aslında birlikte oldukları süre boyunca harcadıkları zaman vegeri alınamaz çabanın maliyetini üstlenmiş olur.
Diğer bir örnek kumar oynamaktır. Sürekli kaybettiğiniz halde kazanırım duygusuyla yeniden oynuyor ve yine kaybediyorsunuz. Sonuçta zararınızı çıkarmak için tüm varınızı yoğunuzu kaybedersiniz.
Diğer bir örnek; Bir restorandasınız. Mezeler, birinci yemek, garnitürlü ikinci yemek ve tatlı gibi çeşitli yemeklerden oluşan bir set menü akşam yemeği sipariş ettiniz. Bir saat geçti ve ana yemekleri bitirdiniz. Çok memnunsunuz, tüm yemekler lezzetliydi. İyice doydunuz. Şimdi, tatlı zamanı. Tadına baktıktan sonra, o kadar tok olduğunuzu fark ediyorsunuz ki, oradan ayrılmak istiyorsunuz. Birçok kişi, daha önceden yaptıkları harcamayı haklı çıkarmak için tok olmalarına rağmen tatlı yemeye devam edecektir. Sonuçta, “parasını verip yememenin” israf olacağını düşünürler ve tok oldukları halde zorlayarak tatlıyı da yerler. Rahatsız olurlar.